Λιθανάγλυφα κοσμικά & εκκλησιαστικά
από τα χωριά του Φθιωτικού Τυμφρηστού
Του Τάκη Ευθυμίου & Θύμιου Αδάμη
από το βιβλίο τους: «Παραδοσιακή αρχιτεκτονική στα χωριά του Φθιωτικού Τυμφρηστού»
Εξετάζοντας την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της περιοχής, συναντάμε αρκετά δείγματα της ντόπιας λαϊκής τεχνοτροπίας. Κάθε φορά που οι κάτοικοι του Φθιωτικού Τυμφρηστού κατασκεύαζαν νέα κτίσματα, επαναχρησιμο-ποιούσαν το υλικό που έβρισκαν εκεί από παλιότερα κτίσματα. Εκείνα που φρόντιζαν, οπωσδήποτε, να εντοιχίσουν ήταν τα παλιά λιθόγλυπτα για να τους θυμίζουν τα περασμένα. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, περιορίζεται αυτή η συνήθεια, καθώς και η λάξευση νέων λιθόγλυτων, οπότε εξαφανίζονται εντελώς με αυτή τη μορφή κάπου στη δεκαετία του 1950-1960, όταν πλέον συναντάμε μονάχα χρονολογικές επισημάνσεις κατασκευής του κτηρίου.
Η πέτρα που προτιμιέται για τα λιθανάγλυφα είναι η ντόπια γκρίζα ή σταχτιά ή σαπόπετρα, η ίδια ακριβώς που χρησιμοποιείται και για το χτίσιμο της κατοικίας. Οι πρωταρχικοί λαϊκοί λιθογλύπτες ήταν περιπλανώμενοι μαστόροι από την Ήπειρο, που οργανωμένοι σε συντεχνίες όργωναν την ηπειρωτική Ελλάδα για να χτίζουν τις πέτρινες κατοικίες. Για το λόγο αυτό τα πρότυπα μοτίβα εμφανίζουν κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα με πολλές περιοχές της πατρίδας μας. Αργότερα, εμφανίζονται, σύμφωνα με μαρτυρίες, και ντόπιοι λιθοξόοι που εντάσσουν στα γλυπτά τους και το τοπικό λαϊκό στοιχείο.
Στην τεχνική των ασπούδαστων αυτών λιθοξόων ή πελεκάνων, επικρατεί το επιπεδόγλυφο που διακοσμείται με εγχαράξεις, στο οποίο όμως απουσιάζει η πλαστικότητα. Τα θέματα της λιθογλυπτικής είναι αρκετά συντηρητικά, πανομοιότυπα, προέρχονται από την εκκλησιαστική θεματολογία και τη γηγενή λαϊκή παράδοση. Κατατάσσονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες στα κοσμικά, που συναντώνται σε εντοιχισμένες πλάκες, στις κρήνες, στα υπέρθυρα, στα πρέκια και στ’ αγκωνάρια δημοσίων και ιδιωτικών κτηρίων και στα εκκλησιαστικά που συναντώνται στα περιθυρώματα, στα αγκωνάρια και στην εξωτερική κεντρική κόγχη του ιερού και του καμπαναριού.
Σε κάθε κτήριο, όπως προαναφέραμε, απαντώνται κυρίως δυο χωριστά λιθόγλυπτα. Το ένα είναι το κτητορικό-χρονολογικό και το άλλο το φυλακτικό-αποτρεπτικό κατά της μαγείας-βασκανίας ή καθαρά διακοσμητικό.
Στα κοσμικά λιθανάγλυφα κυριαρχούν οι κτητορικές ή χρονολογικές επιση-μάνσεις σε συνδυασμό οι παλιότερες με σταυρό διαφόρων τύπων ή με ρόδακα-ήλιο ή με φεγγάρι ή με διάφορα τοπικά φυτά όπως κυπαρίσσι, έλατο ή με διάφορα ζώα και ερπετά. Οι αντιβασκανικές-φυλακτικές εμφανίζουν ανθρώπινες μορφές όπου οι κεφαλές παρουσιάζονται με έντονα μάτια, διαπεραστικό βλέμμα καθώς και αγριωπό μουστάκι που προκαλεί δέος, ακόμα υπάρχουν γυναικείοι μαστοί που προφανώς συμβολίζουν την ευτεκνία και αφθονία, φίδια και δράκοι επειδή θεωρούνται στη λαϊκή αντίληψη φύλακες των σπιτιών, μια δοξασία με μυθολογικές καταβολές και άγρια σαρκοφάγα ζώα όπως λύκοι. Επίσης, συναντήσαμε και λιθανάγλυφο με μορφή κότας, που όμως το αυγό της έχει τη μορφή ανθρώπινου κεφαλιού. Επίσης, στο Μεγάλο Κάψη υπάρχει εντοιχισμένο γωνιακό αγκωνάρι, με ιδιαιτερότητα, όπου στη μια εμφανή επιφάνεια υπάρχει σκαλισμένη κτητορική επιγραφή συνοδευόμενη με έλατα και στην άλλη αποτρεπτική με ανθρώπινη κακομούτσινη μορφή, συμπεριλαμβάνοντας ταυτόχρονα και τις δυο κατηγορίες κοσμικών λιθανάγλυφων.
Η ανάμειξη ζωικών και ανθρωπίνων χαρακτηριστικών πολλαπλασιάζει την αποτρεπτική δύναμη του συμβολισμού.
Λιθανάγλυφα κοσμικά με χρονολογικές επισημάνσεις και διάφορες διακοσμήσεις
Αποτρεπτικά λιθόγλυπτα με παραστάσεις σαρκοφάγων άγριων ζώων
Το λιθόγλυπτο φίδι ως φυλακτικό μέσο και η κότα με το ανθρωπόμορφο αυγό
Λιθόγλυπτοι αντιβασκανικοί γυναικείοι μαστοί που συμβολίζουν την αφθονία των αγαθών
Αντιβασκανικές ανθρώπινες κεφαλές
Στα εκκλησιαστικά λιθανάγλυφα, κυριαρχούν σταυροί διαφόρων τύπων και μορφών, ρόδακες, διάφορες μορφές αγγέλων και των χερουβείμ, η μορφή του τιμώμενου αγίου, σε συνδυασμό τα περισσότερα με κρυφά συνθηματικά σύμβολα των πρώτων χριστιανικών χρόνων, με επιγραφές διάφορες, με χρονολογικές επισημάνσεις καθώς και τα ονόματα των αρχιμαστόρων-λιθογλυπτών.
Εκκλησιαστικά λιθανάγλυφα διαφόρων μορφών
